Na okładce
Od szeregu lat Rada Europy,w pracach Zgromadzenia Parlamentarnego orazKomitetu Ekspertów z zakresu bioetyki analizowałaproblemy, przed jakimi stoi ludzkość w następstwiepostępu medycyny i biologii. Efektem byłoprzyjęcie w 1997 r. Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie, którą ratyfikowały liczne państwa.Polska do tej pory, mimo apelu NaczelnejRady Lekarskiej, tego nie uczyniła. Autorzy przedstawiają tę Konwencję.
Z badań nad przestrzeganiemUstawy o ochronie zdrowia psychicznego, w szczególnościprzepisów dotyczących świadomej i wątpliwejzgody na przyjęcie do szpitala psychiatrycznegowynika, że: (1) znaczący odsetek pacjentówz formalnym statusem przyjęcia za zgodą nie odpowiadarzeczywistemu subiektywnie przeżywanemustatusowi, (2) dużo do życzenia pozostawiasposób stosowania art. 19 ust. 1 pkt.3 Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej oraz art. 32 ust. 1 Ustawy o zawodzie lekarza wobec osób zaburzonych psychicznieprzyjętych za świadomą zgodą do szpitala psychiatrycznego, (3) poważne rozbieżnościw ocenie świadomej i wątpliwej zgody zaburzonychpsychicznie na przyjęcie do szpitala psychiatrycznegowynikają zarówno z nierespektowania przepisówustawowych, jak i braku ogólnie przyjętych kryteriówi metod oceny podejmowanych przez pacjentówdecyzji w sprawie zgody na hospitalizację.
Przedstawiono miejsce i znaczeniedowodu z opinii biegłego w stosunku do innychdowodów, charakter i formę opinii biegłego,wymagania dotyczące treści opinii, udział biegłegow postępowaniu cywilnym oraz zasady oceny biegłegoprzez sąd.
Litewski kodeks cywilny przewidujenastępujące sytuacje, w których ocenia się, czyosoba ma zdolność do czynności prawnych, czy nie.Są nimi: pełna zdolność do cywilnych czynności prawnych,ograniczona zdolność do cywilnych czynnościprawnych, zdolność do udziału w postępowaniu procesowym,czasowa niezdolność do czynności prawnych,wyjątkowa niezdolność (zdolność) do czynności prawnych,niezdolność do czynności prawnych warunkowanawiekiem. Na Litwie wzrasta liczba badań sądowo-psychiatrycznych, głównie w sprawach cywilnych,testamentowych. W 1989 roku było ich 143, w 1997 – 306. Ma to związek z nowymi regulacjami prawnymi,m.in. z prawem do własności indywidualnej.
Autorzy przedstawiają aktualneproblemy psychiatrii sądowej w prawie cywilnymUkrainy. Przedstawiają ogólne usytuowaniebiegłego w procesie cywilnym, analizują kategorieekspertyz psychiatrycznych, sygnalizując zarazempotrzebę pewnych zmian w zapisach kodeksowych,które zapewniałyby większą ochronę praw osóbz zaburzeniami psychicznymi. W opracowaniu opiniicywilnych widzą potrzebę wsparcia o badaniapsychologiczne.
Autorka przeanalizowała 28opinii sądowo-psychiatrycznych wydanych w sprawachcywilnych (testamentowych – 24 i po2 w rozwodowych i o odszkodowanie), opracowanychprzez zespół biegłych z Kliniki PsychiatriiSądowej w ciągu ostatnich 5 lat. Stwierdziła, żenie cała 1/3 opinii została zlecona bezpośrednioKlinice z potrzeby opiniowania zespołowego lub zewzględu na wagę sprawy lub przewidywane trudności,ponad 1/3 zlecona została z powodu niezadowoleniaz wniosków wcześniejszych opinii jednejze stron w sprawie, a blisko 1/3 ze względu narozbieżności diagnostyczne i oceny zdolności dotestowania w poprzednich opiniach. W części przypadkównasuwały się następujące uwagi do biegłych:brak uzasadnienia wniosków opinii lub ichlakoniczność, nieznajomość specyfiki opiniowaniaw sprawach cywilnych, przekraczanie kompetencjibiegłego.
W pracy omówiono sposobyi zasady odtwarzania i oceny stanu psychicznegotestatora, w celu sporządzenia przez biegłego psychiatrępoprawnej metodologicznie opinii sądowo-psychiatrycznej. Przedstawiono możliwości współpracyprzy opiniowaniu ważności testamentuz biegłymi z innych dyscyplin, w tym i kryminalistykamibadającymi pismo ręczne. Ekspertyza takapowinna zawierać ocenę stanu psychicznego testatora,jego zdolności i kompetencje do sporządzeniaostatniej woli.
W literaturze prawniczej testamentna ogół pojmowany jest zgodnie, jako swoista,jednostronna i odwołalna czynność prawna, któraskutkuje dopiero po śmierci testatora, albo –poprostu –jako jednostronne i odwołalne oświadczeniewoli, które skutkuje dopiero po śmierci testatora.W polskim procesie cywilnym, wg art. 945 § 1 kc,testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:(1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodnepowzięcie decyzji i wyrażenie woli, (2) pod wpływembłędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdybyspadkodawca nie działał pod wpływem błędu niesporządziłby testamentu tej treści, (3) pod wpływemgroźby. W przypadku, kiedy testator (spadkodawca)nie żyje, a inni członkowie rodziny występują przedsądem o unieważnienie jego testamentu powołując sięna jedną z tych okoliczności, sąd powołuje biegłegolub biegłych: psychiatrę i psychologa, którzy mająwydać ekspertyzę w tej sprawie. Ogólne zadaniepsychologa polega na zrekonstruowaniu stanu psychicznegotestatora w momencie sporządzenia przezniego testamentu, by obalić lub potwierdzić zarzutystrony procesowej wnioskodawcy. Przedstawiono metodologicznyschemat postępowania diagnostycznegopsychologa ex post facto. Psycholog czerpie dane dotakiej ekspertyzy ze zgromadzonych akt sądowych(zeznania świadków, ważne dokumenty lekarskiei in.) oraz, gdy to jest konieczne, z wywiadów od osóbznaczących w tej sprawie (za zgodą sądu).
Na podstawie analizy 20 opiniisądowo-psychiatrycznych oceniono wpływ czynnikówpsychologicznych i psychopatologicznych na zdolnośćspadkodawców do swobodnego lub świadomego wyrażeniawoli i powzięcia decyzji. Stwierdzono, żenajczęstszą przyczyną utraty tej zdolności były procesypsychotyczne, a decydującą rolę w odtwarzaniustanu psychicznego nieżyjących spadkodawców odgrywaspecjalistyczna dokumentacja lekarska.
Przedstawiono problemy, zjakimistyka się psychiatra oceniając zeznania lekarzyi pielęgniarek w sprawach testamentarnych.
Autorzy analizują problemyzasadności, celu i zakresu opinii sądowo-psychologicznejw sprawach cywilnych, dotyczących ważnościoświadczenia woli, w tym ważności testamentu.Porównują kryteria psychicznej zdolności do świadomegoi swobodnego powzięcia i wyrażenia woliwskazane przez ustawodawcę z kryteriami przyjętymiw opiniowaniu sądowo-psychiatrycznymw tych sprawach i zastanawiają się, jaką rolę możeodegrać wiedza psychologiczna we wskazywaniutych kryteriów, ich definiowaniu i uzgadnianiu pomiędzysądem a ekspertami, powoływanymi dooceny stanu psychicznego.
Autorzy przedstawiają usytuowaniepsychologa biegłego w sprawach cywilnych.Praca koncentruje się na badaniach osób w wiekupodeszłym. Przedstawia najczęściej stosowane metodyi psychologiczny warsztat wraz z jego niedostatkami.Badanie psychologiczne ma charakterpomocniczy, z tego powodu w badaniach psychologicznychnie są jasno wyartykułowane merytorycznepowody powoływania biegłego psychologaw sprawach testamentowych.
Autorzy przedstawiają dwaprzypadki wyrażenia ostatniej woli przez testatorów.Zwracają uwagę na to, że dla biegłych istotnymiprzesłankami w ocenie stanu psychicznego testatorasą: sprawność poznawcza, brak zakłóceń czynnościpsychicznych, brak celowego wprowadzenia w błąd.Ocena stanu psychicznego dokonywana przez świadków,uczestników postępowania winna podlegaćwnikliwej i ostrożnej ocenie tych informacji przezbiegłych, wskazywać na ich rozwagę, konfrontowanieinformacji o testatorze z innymi danymi, takżedokumentacją lekarską, określającymi jego zachowaniei mogącymi mieć wpływ najego ostatnią wolę.
W artykule przedstawiono odejście od modelu paternalistycznego w kierunku respektowaniaświadomej zgody pacjenta w odniesieniu do interwencji medycznej w polskim ustawodawstwiemedycznym. Poddano analizie poglądy dotyczącekompetencji do podejmowania decyzji, jako elementuprogowego świadomej zgody. Przedstawiano kryteriai wymogi kompetencji w odniesieniu do polskiegoprawa medycznego, zwracając uwagę na istniejącew tym zakresie braki. Podkreślono potrzebę rozwiązaniaproblemu oceny kompetencji osób zaburzonychpsychicznie w procedurach medycznych i prawnych.
Badaniami objęto 941 postępowańsądowych dotyczących przyjęcia bez zgody doSzpitala Psychiatrycznego im. Adriana Demianowskiegowe Wrocławiu w latach 1995-1996. Stwierdzono,że 123 osoby (13,1%) zostały zatrzymanew szpitalu po cofnięciu –zwykle w ciągu dwóch dób – swej zgody. Wykazano, że w analizowanej grupiepacjentów było 206 osób, których kompetencja dowyrażenia zgody na hospitalizację została zakwestionowana.Stanowiło to prawie 22% wszystkich sprawkierowanych do sądu. U 31 osób (3,3%) z tej grupypostępowanie sądowe zostało wszczęte wyłączniez powodu braku formalnych możliwości przyjęcia doszpitala psychiatrycznego osób niekompetentnych dowyrażenia zgody. Zdaniem autorów wyniki badańpotwierdzają wcześniejszą obserwację, że w Ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, a także w innych ustawach, brak jest procedury umożliwiającej przyjęciedo szpitala psychiatrycznego osób niekompetentnych,choć mających zachowaną zdolność do czynnościprawnych, co pozwoliłoby oddzielić te osoby odosób kompetentnych przyjmowanych bez zgody z powoduspełnienia przesłanek ustawowych.
Rozpoczęcie w roku 1999 przyjęćpacjentów do zakładów psychiatrii sądowejo maksymalnym zabezpieczeniu stwarza szansę istotnejpoprawy bezpieczeństwa wykonywania środkówzabezpieczających, ale jednocześnie ryzyko nieuzasadnionegoograniczania wolności pacjentów tamumieszczonych. W celu właściwego wykorzystaniazakładów o maksymalnym zabezpieczeniu niezbędnejest, zdaniem autorów, powołanie specjalnej komisjipsychiatrycznej, której zadaniem będzie zarównokwalifikowanie tam pacjentów, jak i możliwie szybkiezwalnianie ich do mniej restrykcyjnych zakładów.Działania takiej komisji sprzyjałyby poprawie bezpieczeństwaoraz chroniłyby prawo pacjenta do leczeniaw warunkach możliwie mało uciążliwych.
Wśród dowodów procesowych,z jakimi styka się biegły psychiatra są również i takie,których prawdziwość budzi jego wątpliwości.Stając wobec sprzecznych względem siebie dowodów,biegły nie jest wolny od chęci dokonania ichweryfikacji. Opierając się na opiniowaniu w sprawach „cywilnych" przedstawiono podstawy ustawowei zawarte w komentarzach, z których jednoznaczniewynika, że tylko sąd jest władny kwestionowaćwartość dowodu, choć stanowi to równieżduży problem dla biegłych.
Za „eksperyment medyczny" uważa się jakikolwiek zabieg lub doświadczenie,przeprowadzone na istocie ludzkiej, którego celemlub jednym z celów było poszerzenie wiedzy medycznej.Autorzy analizują wybrane aspekty eksperymentóww świetle rekomendacji Rady Europyi zasad prawa.
Główną podstawą działanialekarza jest zgoda pacjenta. Mówi o tym art. 15Kodeksu Etyki Lekarskiej: „postępowanie diagnostyczne,lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgodypacjenta". Jej brak naraża lekarza na odpowiedzialnośćcywilną. Autorzy analizują m.in. definicjęi elementy świadomej zgody.
Artykuł opisuje zgodę poinformowanegoi kompetentnego pacjenta w kontekścierelacji interpersonalnej badacz –badany.Przedstawiono niezamierzone wpływy ze stronybadacza i badanego na wyrażanie zgody oraz „pułapki",które pojawiają się w trakcie prowadzeniawywiadu klinicznego, będącego podstawą ocenykompetencji badanego do wyrażenia zgody.
Autor przedstawia nowe uregulowaniaprawne kodeksu prawa kanonicznegoz 1983 r. Omawia istotne kanony traktujące o warunkachważnie zawartego małżeństwa (kan. 1057)i niezdolności do zawarcia małżeństwa (kan. 1095).W pracy zamieszczono dane dotyczące zmian w wyrokachniektórych trybunałów kościelnych w Polsce,jakie zaistniały po wprowadzeniu w życie nowychprzepisów KPK. Na tle nowych uregulowań kodeksowychautor przedstawia przedmiot i zakres opiniibiegłych psychiatrów i psychologów, ich kompetencjei znaczenie dowodu, jaki stanowi opinia biegłegopsychiatry i psychologa.
Zewnętrznym przejawem wymienionychczynności prawnych jest koniecznośćzłożenia odpowiedniego, ustnego lub pisemnegooświadczenia. Mimo wskazanego podobieństwa zachodząmiędzy nimi daleko idące różnice, przedewszystkim w aspekcie prawnym, które z kolei implikująróżne wymagania, co do sprawności psychicznejosoby dokonującej konkretnej czynności prawnej.
Autorzy przedstawiają noweuregulowania zawarte w kodeksie prawa kanonicznegoz 1983 r. odnoszące się do prawnych i psychicznychprzesłanek ważnego lubnieważnie zawartegomałżeństwa (kan. 1057). Bliżej przedstawiająaspekty psychicznej zdolności do zawarcia małżeństwazawarte w kan. 1095. Zwracają także uwagęna niektóre przyczyny niezdolności psychicznej dowypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich: zaburzeniaosobowości na tle seksualnym, które wykluczająwyłączność i naturalny sposób dopełnieniazgody małżeńskiej i zaburzenia osobowości poza sferąseksualną, które uniemożliwiają ułożenie prawidłowychstosunków międzyludzkich.
Autorzy omawiają znaczenieprzyczyn niezdolności do zawarcia małżeństwa i podjęciaistotnych obowiązków małżeńskich. Poza wymienionymiw kodeksie prawa kanonicznego przyczynamitej niezdolności, koncentrują się na niezdolnościwynikającej z zaburzeń psychicznych. Wprawdzieprawodawca tylko w kan. 1095 nr 3 określa ogólnieprzyczyny mogące powodować prawną niezdolność,to w pozostałych pkt. 1 i 2 tego kanonu postaciniezdolności wywierają skutki niezależnie od tego,z jakiej przyczyny one wynikają. Można sądzić, żenie wszystkie przyczyny i nie wszystkie formy niezdolnościzostały już opracowane, co do niektórychpanuje milczenie lub wyrażane są wątpliwości. Takżewybitni kanoniści „pojęcie przyczyny natury psychicznej" skłonni są rozumieć szeroko, a więc włączająw nie wszelkie odstępstwa od normalnego stanupsychicznego. W postępowaniu sądowym oznacza to,że nie trzeba kłaść dużego nacisku na określeniecharakteru przyczyny niezdolności kan. 1095 pkt 2,trzeba tylko przyczynę tę wskazać i określić, abystwierdzenie było wiarygodne. Zaburzenia czy dewiacjenie muszą automatycznie powodować niezdolnoścido małżeństwa. Każdy przypadek musi być badanyindywidualnie. Przedstawiony przypadek ilustrujeponiekąd zróżnicowane podejście sędziów co do ocenymateriału dowodowego.
Autorzy porównali pismo ręcznechorych na schizofrenię w okresie remisji z pismemosób w aktywnej fazie choroby, a także z pismemosób niechorujących na schizofrenię. Niestwierdzono istnienia układu cech pisma ręcznego(grafizmu), który byłby charakterystyczny dlachorych na schizofrenię w okresie remisji.
W krajowym piśmiennictwiepsychiatrycznym i prawniczym, jak się wydaje, niepodjęto dotąd próby precyzyjnego opisu czy sformułowaniapsychopatologicznej charakterystykiustawowo znaczącego składnika wady oświadczeniawoli –braku jej swobody. Autorzy doniesieniaprzedstawiają problem na podstawie własnego rozeznaniai doświadczeń udziału w postępowaniu cywilno-prawnym. Twierdzą, że uniwersalnymi wyznacznikamibraku swobody woli, a nawet jej kierunkowegowyłączania, w rozumieniu sądowo-psychiatrycznymsą takie chorobliwe stany napędupsychoruchowego, jak apatia połączona z adynamiąi abulią, a także negatywizm lub wzmożonapodatność na sugestię Towarzyszące zaburzeniomnapędu i krytycyzmu. W chorobach psychicznych,zwłaszcza o obrazie schizofrenii, ogranicznikamiswobody woli będą natomiast zarówno objawy negatywne(ubytkowe), jak i pozytywne (wytwórcze),z których pierwsze mogą ograniczać dynamikęprocesu wolicjonalnego, a drugie –deformowaćgo w sposób swoisty i patoplastyczny.
Pojęcie miażdżycy tętnic jestw praktyce sądowo-psychiatrycznej częstozbyt pochopnieutożsamiane z jej groźnym, choć w rzeczywistości nie zawsze występującym powikłaniem, jakim jest stan otępienia naczyniopochodnego. Posługując się współczesnym spojrzeniem na miażdżycę autorzy dowodzą, że nie każda lokalizacja patognomicznych zmian chorobowych i nie każdy stopień zaawansowania procesu miażdżycowego ma znaczenie sądowo-psychiatryczno-orzecznicze. Sygnalizują, że w typowym przebiegu choroby, jej skutki psychiatryczne następują najczęściej po poprzedzających je o wiele lat i trudnych do przeoczenia przejawach internistycznych i objawach neurologicznych. Przedstawiają negatywny wpływ otępienia naczyniopochodnego różniącego się typem oraz stopniem głębokości na wady oświadczenia woli oraz przebieg procesu wolicjonalnego – od powzięcia decyzji (aktu woli) do uzewnętrznienia woli (jej oświadczenia).