Streszczenie
W artykule opartym na nie publikowanych dotychczas materiałach archiwalnych, przedstawiono sytuację panującą w psychiatrii rosyjskiej po przewrocie bolszewickim. Nowy ustrój, który w myśl ideologów sowieckich miał być gwarantem sprawiedliwości społecznej, przyniósł terror, śmierć, głód i podporządkowanie myślenia oficjalnej ideologii. Od samego początku w działania bolszewików wciągnięci zostali psychiatrzy. Spowodowane to było: (1) zwiększeniem się ilości zaburzeń reaktywnych wśród więźniów, (2) chęcią wykorzystania doświadczeń psychiatrów w terapii pracą, którą bolszewicy uznali za podstawową metodę resocjalizacji osób pozbawionych wolności, (3) przekształcaniem placówek psychiatrycznych w kolonie rolnicze dla osób pozbawionych wolności i w obozy pracy przymusowej, (4) powołaniem do życia instytutów psychiatrii sądowej, które miały zająć się diagnozowaniem zaburzeń psychicznych u więźniów. W 1918 roku powstał Instytut w Piotrogrodzie, zaś w 1921 roku w Moskwie. Instytut Piotrogrodzki odróżniało od Moskiewskiego liberalne podejście do pacjentów i częstsze orzekanie o ich niepoczytalności, co związane było z humanitarną postawą kierownika Instytutu w Piotrogrodzie L. G. Orszanskiego. Ochroniony przed łagrem pacjent trafiał jednak do szpitala psychiatrycznego, w którym panowały równie tragiczne warunki. Np. w Szpitalu Św. Mikołaja Cudotwórcy w Piotrogrodzie po 1917 r. śmiertelność w niektórych miesiącach osiągała 60-80%. Pole do nadużyć w psychiatrii sowieckiej stworzył tamtejszy system prawa karnego oparty na pojęciach "niebezpiecznego stanu jednostki" i "środków ochrony społecznej". W 1939 r. powstała w Kazaniu pierwsza w byłym ZSRR specbalnica dla więźniów politycznych. Znaczna część psychiatrów sowieckich, szczególnie w pierwszym okresie dyktatury bolszewickiej, godnie broniła praw pacjentów. Przykładem – apele psychiatrów piotrogrodzkich o pozostawienie cerkwi w szpitalach psychiatrycznych. W okresie od 1936 do 1951 roku toczyła się w psychiatrii sowieckiej walka pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami "pawłowizmu" zakończona, dzięki poparciu partii komunistycznej, zwycięstwem pawłowistów. Pawłowizm na wiele lat stał się oficjalną ideologią psychiatrii sowieckiej i był propagowany w krajach satelickich, w tym w Polsce.